Семья Гацаевых: Асламбек (отец), Жовзан (мать), 4 девочки (Марем, Хабила Маржан, Хьава), 3 мальчика (Сайд-Ахьмад, Саь1ид (Сайд-1альви), Мохьмад-Эми), в живых из них на сегодняшний день только Хьава (июнь, 1937 г.) – автор этого рассказа, сестра известного чеченского поэта Саида Гацаева. Уроженцы селения Дышне-Ведено Веденского района ЧИАССР из тейпа «дишний» (Уцайн некъе)
Холодное морозное утро. С утра мужчин собрали в школе, якобы на какое-то собрание. При этом солдаты изъяли со дворов телеги, сани. Крытые машины стояли на трассе (ныне ул. Кадырова) у дома Насагаевых и дальше в сторону центра.
Мать с односельчанами ездила в город на рынок. И там она услышала разговоры о выселении, о чем она поведала своим товарищам. Те, конечно, ей не поверили. Оставив товар у односельчан, она пешком двинулась в обратный путь. Благодаря ей семья успела хоть как-то подготовиться к дороге. Зарезала куриц, на мельнице приготовила мешок кукурузной муки, испекла сискал-межаргаш, истанг дохийна песагаш динера йоккхаха йолчу Марема. Стерчийн юьхь лаьцна нана а, Сайд-Ахьмад, стерчий лохкуш Марем а йолуш, дисина бераш вордант1ехь Ахкал дехьа дехира тхо мерк1ажехь. Мацалла 1оьха бежанаш, уг1у ж1аьлеш, кертара адам арадаккхаре хьоьжу суьйли…Цхьана суьйлечунна нанас хьаьжкаш йелира мовлад деша тхуна т1ера аьлла. Шен вешийга 1оддийга кхойкхуш йоьлхучу луларчу Дидикан иза дагадог1у, Кусуман корехула гуш хилла къега самовар лаьтта дагахь….
Мерк1ажехь тхо Ахкал дехьа дехира. Буьйса йаккха Байтукаевг1еран чудигира тхо. Пешан белшат1ехь д1ах1оттийна г1ийла богуш мехкадаьттан чиркх бара церан чохь. Шозлаг1чу дийнахь делкъахенахь тхо машенаш йолчу д1адигира. Да а, деваша 1абдул-Хьамид а, ненаваша 1аммада а схьавалийра тхуна т1е, деваша деци (Медна) тхоьца ца хилча юха велира, 1аммада а шен доьзална т1екхача сатесна юха велира (он их не нашел, более того, суьйлаша керта витина а ца хиллера иза цу дийнахь). Деваша а децийна т1екхаьчна ца хиллера (она похоронена в Актюбинской/Семипалатинской области, Бискаркайский район, с. Жансомей (через р. Иртыш). Помню, как дядя Бетирсолта (арат1ера ваша) привез ее скарб: мотт-г1айба, цхьаца т1еюха х1ума, хьелийн даьттанан ведар и др. 1абдул-Хьамид Актюбински областе кхаьчна хиллера, цигахь цомгаш а хилла, д1акхелхина иза. Астемиров 1елас цигахь д1авоьллина хиллера иза.
В один товарный вагон погрузили 6-7 хозяйств, не1 д1айиллича адамаш х1аваэ арадолура. Ши эшелон йара цхьатерра д1айоьдуш, наха мехьарий деттара вовшашка шайн гергарнаш хоьттуш «х1ара вуй?! иза вуй?!» бохуш. Поезд мог резко тронуться: не ждали сошедших пока они поднимутся обратно в вагон, и многие люди отставали от своих, в суматохе люди оказывались и под колесами. Къизалла, мацалла, хьогалла гира адамашна. Велларг ц1ероштат1ера чукхоссара, цомгуш волчунна дан дарба дацара. Мохьмада-Эмис хи доьхура мала, цунна дан амал доцуш «ас хьуна х1ун дер-те!» бохуш нана йоьлхура.
На станциях через щели русские бабы продавали не совсем чистую воду. Из-за безысходности люди покупали ее и пили: впоследствии начинались проблемы с желудком. Изредка на стоянках в ведре на весь вагон подкидывали суп и хлеб, на всех все равно не хватало, многие голодали. Люди умирали от голода, от холода… и так нас везли 13 суток...От антисанитарии начал свирепствовать тиф (брюшной, сыпной), вроде как был приказ спустить эшелоны в море, нас даже за людей на считали. Нам повезло: мы выжили.
Помню назманаш, которые пели наши мужчины:
«Дала сий дойла шун, лекха лаьмнаш!
Дала сий дойла шун, шера аренаш!
Х1инца делха шу тхо Деле доьлхуш!
Бузучу малхаца тхо Деле дехийша,
Кхетачу малхаца тхо Деле дехийша
Велларг охьакхуссучу кху пана махкахь
Тхо ма дита алийша цу везачу Деле.»
Мы оказались в Семипалатинской области, Новопокровский район, с. Петропавловка, колхоз имени «Комсомольской правды», нас распределили в одну русскую семью. Помню глинобитный дом, в котором были 2 смежные комнаты, в дальней жила приютившая нас семья, дверь открывалась вовнутрь и моментом все заметало. При больших снегах в дом можно было попасть по веревочной лестнице через проделанный в крыше лаз. В доме была русская печь, которая отапливалась соломой (ни дров, ни угля и в помине не было), на ней можно было спать.
Для того, чтобы пропитаться, и зимой, и летом нужно было работать. Дети собирали колосья пшеницы по убранным полям, при этом зачастую имели проблемы с властью.
Люди работали на земле: пахали, боронили, сеяли, не хватало мужских рук, кто на войне еще, кто погиб. За отлынивание от работы строго наказывали, вплоть до срока в тюрьме. Заставляли работать даже стариков. Учеников со школ брали на сбор урожая, помню, как мы серпами косили пшеницу, вязали снопы, собирали колосья, потом относили их на молотилку. Къахьегаро мацалла ца гойтуш дисира тхо.
В выселении у нас на свет появилось еще трое детей: девочка Маруса (умерла в возрасте 5 лет) и двойняшки Хас-Мохьмад и Роза (прожили 1 год и 1 год и 7 месяцев). Хас-Мохьмад децийн к1ентан ц1е йара, 1941 шарахь иза т1амт1ехь вайна. Также пропавшим без вести считается племянник наны – Мохьмад Батыров (отец Асвада), младший брат Рашида. Рашид, весь увешанный орденами, присоединился к нам в 1945 году. После демобилизации он работал охранником в тюрьме.
Чеченцы, не привыкшие к таким холодам, умирали от переохлаждения: наш сосед Жемма (отец Мохьмада Мадаева), Себибат (мать Муталипова Хьамзата) замерзли прямо недалеко от своих домов.
Мы не испытывали проблем с местным населением как в других местах, они хороши приняли нас, жалели, всячески помогали, хотя и самим приходилось нелегко, дети быстро нашли себе друзей. Надо отметить, что до нашего приезда с ними тоже «работали» и чеченцы в их понимании были людоедами. Через 13 лет детям, выросшим там, и уезжать не хотелось.
Старший брат Сайд-Ахьмад устроился на работу учителем начальных классов (когда началась война и мужчины-учителя ушли на фронт, его – ученика 7 класса перевели на должность учителя). Чуть позже, когда я училась во втором классе, старшего брата отправляют на учебу в педагогическое училище (заочно) в Семипалатинск, после окончания которого в 1947 году его выдвигают на должность директора начальной школы. До него эту должность занимал его друг, русский по национальности, и когда того по какой-то причине сместили с этой должности и предложили вакансию Сайд-Ахьмаду – он отказался: шен накъостан меттиге ша г1ур вац аьлла. Но этот друг сам настоял на этом. То, что нана знала русский язык, в какой-то степени открывали многие двери для нашей семьи. Она смогла устроиться уборщицей в школу, подружившись с главным бухгалтером маслозавода, перебралась туда. Каждый день она выносила с комбината обрат, где-то масло, где-то сметану, что становилось подспорьем для многих чеченских семей. Отец организовывал мовлад, ч1агаран зикр дойтура, нане даар кечдойте саг1ане нах чукхойкхура. Дукха адам мацаллех хьалха даьхна ду сан да-нана.
В 1956 году летом Сайд-Ахьмад (старший брат) приезжал в Чечню (он одним из первых получил разрешение на перемещение), был в селе, амма суьйлаша керта витина а ца хиллера иза. Он остановился у Каргиновой Саши (мы ее звали Сашка), которая была замужем за чеченцем (дальний родственник по отцовской линии) и ей с детьми удалось избежать выселения. Ее старший сын был работал военкомом (трудился на этой должности и после восстановления республики). Погостив у них несколько дней, Сайд-Ахьмад обратно уехал в Казахстан.
В 1957 году в начале весны мы вернулись на Родину. Саь1ид тогда учился в 10 классе. Родители не стали ждать его выпускных экзаменов: ц1а дахка бакъо яьлча мелла а сиха ц1адерза лиира царна (Саь1ид аттестат схьаэцча т1аьхьа ц1авеара). Дагадог1у шаьш новкъа довлале да-нана кешнашка дахар, цигахь болчеран 1адика йан, хала дара юха а царех довлар.
Соьлжа-г1ала кхаьчча тхо Бух1ан-юртахь совцийра, Шелковской районе дахайта мега бохуш хабарш а дара дуьйцуш. Амма рицкъано тхо тхайн юьрта кхачийра. …..
1977 шарахь Саь1ид кхаьчнера Казахстанехь шаьш 1ийначу юьрта, амма кешнашкахь т1ех1отта берзнаш ур-аттала ца карийнера цунна: уьш замано д1ашардинера). Х1ара мог1наш бу цо цу хенахь язбина (дополнение Л.Г.):
СО ЮХА А КХУЗАХЬ ВУ…
Со юха а кхузахь ву,
Генарчу арахь.
Ткъе итт шо дIадаьлла…
ХIинца дIаларахь,
Со кхуза кхачаза,
Вийлаза дорце,
Я малхе хьийзаза,
Шуьйра куьг лоций,
Ткъе итт шо –
Дукха хан,
Дийнна цхьа вахар,
Замано, дуьнено
Мел гена вахарх,
Диц ца лун
Ткъе итт шо! –
Цул хьалха –
Кхойтта.
Со юха а кхузахь ву,
Ву хазчу дийнахь.
ДIадевлларш, уьш – дагахь,
Со теш ву церан.
Со теш ву,
Цундела
Хир ву со къера:
Уьш дийца хала ду
Сайн велхар лечкъош,
Юьхь елош,
Мацца а
Кийрахь дог чIечкъош.
Къемат де лийлира
Кхузахь, нах цоьстуш,
Валаро, Iожалло,
Ненал бер хьоьстуш,
Халонца, гIелонца
Iехийна тедеш,
Куьг лоьцуш,
ДIадуьгуш лаьтта кIел,
Шайн деш, –
Бакъо а, нийсо а
Лар йоцуш яйна,
ХIорд хилла и харцо
Мохк мел бу хьайна.
Кхин ду и тахна-ма,
Сурт кхин ду хIинца.
Хьан бIаьрго схьалаца,
Хьан матто дийца.
Дика ду адамехь. –
Хастам и Далла! –
И хилла харцо, вон
Ца гIатта делла!
Со лаьтта бIаьрг бетташ,
ДIахьоьжуш гена,
Ойла еш хIокху а,
Вукху а хенан.
Со кхузахь лелла ву,
Кхиъна ву тIаккха,
ДIавахна ткъе итт шо
Ца гуш хан яккхарх.
Сел вевзаш хилла со
Вевзий-те тахна.
Жималла шерашца
Яьлла дIаяхна.
Со вицвеш, дIавойуш,
БIаьргара ваьлла,
Аренан кера тIе
Керла чкъор даьлла,
Стаг вуй-те
Со вовза,
Соьга дош ала,
ХIоккхул сел евзачу
Гарманан арахь,
Тхо бIаьста иддачохь
Бай тIехь ког ловзош,
Мохо и зезагийн
Нуьре чIуг хьийзош?
Амма нах тIехбуьйлу,
Со вовзац царна,
Суна уьш ца бевза
Дашна я цIарна,
Генарчу шерашкахь
Тхо кхузахь Iийна,
Генарчу шерашкахь
Тхан аьзнаш тийна,
Лар йойуш, и мехаш
Кхузахь мел хьекхна,
ТIаьхьара нуй хьоькхуш
Шераш тIехь, текхна.
Со юьрта чу воьду:
Урамаш нийса,
Сетташ дац,
Шайна чекх
Хьо дIасахьийзарх.
ЦIенош, уьш керла ду,
ТIехь эчиг, шифер,
Ча дац тIехь, яраш яц
Дорцаша ширъен.
Школа а кхин йина,
Кхечахьа йоккхуш,
Сел хаза, сирла ю,
ПаргIата, йоккха.
Кхин адам, кхин дахар,
Кхин де ду гондIа,
Лелар а, латтар а
Самукъне, онда,
Бийларшца, гIиллакхе,
Куьг куьйге кхочуш,
И къаьхьа къа-бала
Боцуш шайна кочахь.
ХIай аре, хIай стигла,
ХIай малх, юрт, нах а,
Дуьне вайн ца хуьлу
Даимна аьхна,
Шун кхардан дог дац-кха
Со харц луьй аьлла:
Iаьржачу бодашла
Денош дIадуьйшуш,
Сахаддалц хьийзина,
И са дIадолуш.
Хийла тхоьх вуьйжира
Цу лаьттан кийра,
ГIаддайна, ницкъ эшна,
ДегIах а ваьлла, –
Хийла аз, хийла мохь
Цу дорцехь тийра,
Орцане кхийкхина
Шен йиш а хаьлла.
Ирс ду и кхин доцуш.
Стаг велавелла,
Кху малхехь суьйрана
И волавелла.
Амма бац со вевзарш,
Хан яьлла, – маржа! –
Цахиларх боде и,
Цахиларх Iаьржа!
Вац хIинца куьг лаца,
Вац ян и муьшка
Володька Артемьев,
Малыгин Мишка.
Вац хьовзо Виктор Шимпф
Вац Ермак Ленька,
Масхьуд вац, Аскат вац,
Вац Кадыр, Санька –
Шиъ – лаьттах,
Кхиберш уьш
Кхечахьа беха.
Мох лела аренгахь,
ХIинца уьш лоьхуш,
Чан уьйуш, шок етташ,
И эра доккхуш.
Аре-м ткъа йоккха ю,
Дуьне ду доккха,
Уьш лехарх ца каро
ТIаьххьарчу дийнналц,
Хиларх уьш белла я
Хиларх уьш дийна.
Маржа, тхан бералла!
Маржа, жималла!
Мел хала, мел дезаш
Тхо кхузахь лелла,
Ткъа хIинца ган а уьш
Ца хили-кха суна!
ЦIе яц ган, серло яц
Байначу суйнан,
Йовхо ю йиссина
Iийжаме хьегIа
Сан хIинца хенарчу
Деган, кху дегIан.
Со цхьаъ ву
Сайн къаьхьа ойланаш
Коьртехь,
Кхин нах бу,
Кхин чкъор ду
ХIинца кху юьртахь
Сан уьйраш дIаевлла,
Со а дIаваьлла,
Бералле, жималле
Сайн дериг аьлла.
ТIаккха а,.. тIаккха а….
Гур яц-те кхузахь и,
Ходченко Валя,
БIаьсте а йицъеш ша
ДIо лахахь Iийна,
Ши бIаьрг а белабеш
Малхал а сийна?
ТIаккха а,.. хьашт дац и…
Шен доьзал,.. бераш…
ХIун бегаш хир бу ас
Тахана бийраш?
Мел эсал цуьнга ас
Мерзаниг дехарх,
Цунна и ца оьшу,
Цуьнан – шен дахар.
Цундела дицдер и,
Кхин и ца хьехор,
Забарна цуьнца суо
ГIенах цаIехор.
ДIадала, схьаэца
ХIума дац хIинца,
Дах ца деш, кхузахь ас
Сайн мукъам хийца.
Амма ахь ойла яхь,
Кхачахь кху агIор,
Хилларш дагалацахь,
Хьаьвзар бу бIагор,
Хаза я къаьхьа уьш
Схьа дуьхьал хьийзаш,
Дерриге дицдеш и
Шийла дарц цIийзаш.
Йо, маржа хьо дуьне!
Йо, Везан Дела!
Ма кIезиг хилла-кха
Дог дело ахь делларг,
Мел дукха хилла-кха,
Дог делхо делларг.
Тахана со вовза
Кхузахь стаг вацахь,
Стаг вацахь
«Хьо вац и?»
Мерза куьг лаца,
Цара дош цааларх,
Iерах уьш тийна,
Со гаре, кхин гаре
Сатуьйсуш Iийна
Хьуьйсуш Iаш, Iийна,
Шарделла, дIадайна,
ТIехь дорцаш керчаш,
ДIо арахь, ярашлахь
Ду нохчийн кешнаш.
Цигахь сан ши йиша,
Вешин кIант,
Кхин берш,
Со царна тIеводахь,
Баккхийбеш хинберш,
Цхьаъ санна гергарниш,
И массо нохчо,
Тахана цу цIарал
Сан кийра чахчо…
Уьш бу сан-м…
Со вовза…
«Маршалла, пекъарш!»
Шу муьлха, мичхьа ву
Ца хаьа:
Экъа
Шун цхьанна а
Коьртехь яц,
Аш бехк ма билла:
И къаьхьа аренан
Яраш тIехилла,
Каш ца го,
ГIийла
Шун шен-шен цIе яккха,
Ойлане вийла
ДIаваларх,
Схьаваларх –
Карош вац цхьа а.
Цунна ду къаьсттина,
Ду хала лан а:
Дуьненахь дахар а
Ца хиллачеран,
Ган каш а ца хили –
Латта ду шера.
Кхузахь шу хилар бен,
Муха, хIун – ала,
ХIума дац,
ХIума дац,
Мел кхайкхарх
Арахь –
Iовжаме сан ши бIаьрг
Ярашла эга.
Стаг хир вац тамаша бан,
Стаг хир вац хьега.
ДIаIе шу, мерзаниш,
ДIаIе шу тIаккха,
Аш кхузахь,
Кху лаьттах
ЙоьгIна хан яккха.
Ас дIахьор шун марзо, –
Къа-бала сайца,
И сайга йийцалахь,
Вайн лаьтте йийца,
Шу дина, кхиийна,
Шух даьлла долчу, –
Иза а хир ма ду
Шу санна холчохь,
Шу дайна,
Шу ца гуш.
БIагор а хьийзаш,
Марзо а, безам а
Къахьонца уьйзуш.
Кхин гур вац кхузахь со
Я воьлуш, воьлхуш,
ДIадевлларш дагаоьхуш,
Ойлане вохуш,
Лелар вац бIаьрг бетташ,
Лаьттар вац тийна.
Со кхузахь ваьллина,
Со кхузахь Iийна,
Сайн халкъо мел лайнарг
Ас кхузахь лайна,
Цатевриг ца тайна,
Тевриг – и тайна.
Ткъа хIинца…
Ткъа хIинца
ДIагIор со гена
Сайн яккха йисинчу
КIеззигчу хенахь
Со винчу Нохчийчохь,
Сайн махкахь наггахь
И хилларш дагаоьхуш.
ЦIеххьана хьаглахь,
Цамгар а гIан тарлуш,
Хала дIатовжахь,
И цIе а маьл хеташ,
Сайн кийра
Iовжахь, –
Къурд бер ас мерзачу
Ламанан хIонан:
Хьу ю соьх
кхерстинарг
Генарчу вонан.
Автор Гацаева Х. А.
|
