Живет в селе Новые Атаги пожилая женщина Саидова Вета, уроженка села Дуба-юрт. В годы ссылки, в Казахстане, она вышла замуж за Саидова Солту, уроженца села Новые Атаги. Всевышний подарил им пятерых детей. Дети выросли, сейчас у них уже свои семьи. 
Зная интерес автора этой статьи к истории, к архивным материалам, Вета (а живем мы по соседству) принесла аудиокассету, где были записаны песни-плачи (узамы), исполненные а капелла. Женский голос пел об испытаниях, выпавших на долю нашего народа: о расправе над духовными лицами и так называемыми «кулаками» в 30-е годы; о том, как чеченцев, согнав с родной земли, в 44-м насильно сослали в далекий Казахстан, о том, как за малейшее неподчинение расстреливали на месте, о том, как умирали от голода дети на руках у обезумевших от горя матерей, о том, как оставались не погребенными тела умерших в дороге…
Когда я спросил у Веты, кто автор и исполнитель этих плачей, она, смущаясь, ответила: «Я». Я попросил ее исполнить снова эти узамы, но Вета посетовала на то, что и память у нее уже не та, и голос. Запись же на кассете была сделана – по настоятельной просьбе детей – около 30 лет назад.
Рассказывая о страшных событиях февраля 44-го, Вета с трудом сдерживает слезы: «Мне было тогда десять лет, но я помню все так, как будто это было вчера. Солдаты вошли в дом и, направив на нас оружие, приказали быстро собраться и выйти во двор. Мать успела взять пять теплых одеял, в которые закутала нас, пятерых детей, а из еды – недоваренную фасоль, что стояла на печке. Отец взял ковер и постельные принадлежности, но их у него отобрали. Правда, когда мы доехали до места сбора, военные, видимо, пожалев нас, вернули вещи. Затем нас погрузили в вагоны-теплушки, предназначенные для перевозки скота, и состав тронулся. В вагонах было очень холодно: ледяной ветер дул во все щели, и маленькая печурка, стоявшая посреди вагона, не могла его обогреть. Кормили нас редко и очень скудно, люди спасались тем, что успели взять с собой. Трупы умерших в пути солдаты переносили в не отапливаемый вагон и выгружали его на полустанках, а порой и просто в степи…
На 23 день пути наш поезд остановился на мосту через реку Иртыш, недалеко от города Усть-Каменогорск. Нам приказали выйти из вагонов, и там, на льду реки, мы провели трое суток, прежде чем за нами приехали на санях местные казахи. Нас повезли в сторону гор. Сани часто вязли на раскисшей после оттепели дороге, а порой и вовсе проваливались. Уставшие лошади не справлялись, и люди, измученные голодом и долгой дорогой, стоя в ледяной воде, из последних сил толкали сани. Казахам, которые нас везли, тоже приходилось впрягаться, они плакали от усталости и отчаяния. На санях оставались только дети и немощные старики. Помню, как сопровождавшие нас люди высадили прямо на снег больную старушку, чьи внуки ехали на одних санях со мной, и оставили ее там умирать. До самой смерти не забыть мне эту картину…Чем-то помочь или предпринять что-то мы не могли – у нас не было ни прав, ни сил…
Через трое суток мы оказались в каком-то населенном пункте. Вместо домов увидели землянки, крытые соломой, причем вход в них был через сарай – чтобы теплее было. Мой отец спросил у местных, где у них районный центр. На что ему ответили, что это и есть центр. Тогда мой отец (давно уже расставшийся с привычкой курить) достал папиросу, прикурил, затянулся и сказал: «Ну что ж, за такой «центр» не грех и папироску выкурить». И все дружно расхохотались… Даже в таких ситуациях чеченцы не теряли самообладания, силу духа и чувство юмора.
Вечером мы, поужинав тем, что оставалось от наших скудных припасов, легли спать. Утром к нам пришел из соседнего колхоза один чеченец и попросил у нашей матери немного еды, сказав, что он очень голоден. Мать дала ему поесть и в дорогу собрала узелок, хотя нам на завтрак не оставалось ничего. Отец ушел продавать единственный ковер и кое-что еще, чтобы купить нам еды. Мать, узнав от местных, что на колхозном поле летом собрали урожай подсолнечника, пошла искать эту делянку - в надежде, что ей удастся найти хотя бы немного семечек для своих голодных детишек. По милости Аллаха, она вышла на пшеничное поле и, к нашему счастью, нашла зерно, которое чудом сохранилось под снегом. Колосков набралось чуть больше двух мешков, и мы кое-как дотянули до первых овощей-фруктов…
Страшные испытания выпали в те годы на долю нашего народа. Холод, голод, болезни… Но тяжелее всего было пережить разлуку с родиной. Потому и песни-узамы, сложенные на чужбине, полны тоски и боли…

Саидова Вета

УЗАМАШ

«ДегIаста тIаьхьаелхуш, 
 Цунна дуьхьал тхо доьлхуш.
Тхо Сибарех дига баьхкича
Гуш вара хьо, ва Везан Дела! 
Тхо Сибарех дига баьхкича
Гуш вара хьо, ва Везан Дела!

Ма хала хиллера махках ва вала,
Цулла хала хиллера йиш-вешех вала.
Ма езаш йуьту хьо, Нана-дегIаста,
Кхин юха гур юй те хьо, ва Везан Дела!
Ма езаш йуьту хьо, Нана-дегIаста,
Кхин юха гур юй те хьо, ва Везан Дела!

Ламанан ярташкара бехк боцу и гIийла нах,
Шайна тIедаха некъаш цахилча
Сталинан омарца, цу салтин тоьпашца
Байина ма боху, багина ма боху.
Сталинан омарца, цу салтин тоьпашца
Байина ма боху, багина ма боху.

И еха вагонаш тхуна схьаялийна,
Тхо кегий ва бераш, тхан гIийла дай наной
Iаьржачу вагонаш чу лаьхкина,
Болатан догIанаш тхуна тIехула диттина,
Тхо новкъа ма дехи, бехачу цу новкъа.
Болатан догIанаш тхуна тIехула диттина,
Тхо новкъа ма дехи, бехачу цу новкъа.

Ма мохь бета ахьа, да валаро,
Ма къура туьйссу ахьа, да валаро.
Айхьа дуьгу кегий бераш
Бехке доций ца хаьа хьуна?
Айхьа дуьгу кегий бераш
Бехке доци ца хаьа хьуна?

Ма мохь бета ахь, да валаро,
Ма къури туьйссу, ахь да валаро.
Сталинан омар ма ду
Нохчий хIордан чу кхисса аьлла.
Сталинан омар ма ду
Нохчий хьордан чу кхисса аьлла.

Мохь ма бетта, хьай да валариг.
Къур ма тийса, хьай да валариг.
Айхьа хIордан тIе дехкина некъаш
Уьш Делехь дуй ца хаьа хьуна?
ХIордан чу кхисса дехкина некъаш
Уьш Делехь дуй ца хаьа хьуна?

Малхбалехьа тхан Дела ву,
Малхбузехьа тхан Дела ву.
Кху дуьненан еа маьIIехь тхан Дела ву.
Цо диначунна тхо реза ду.
Кху дуьненан еа маьIIехь тхан Дела ву.
Цо диначунна тхо реза ду.

Оцу Сибарех тхо дIаоьхуш,
Пана махка дIацакхочуш,
Оцу вагонаш чохь вала вижнарг
Са дIадала ца вуьтура, акхарошна чукхуьссара.
Оцу вагонаш чохь вала вижнарг
Са дIадала ца вуьтура акхарошна чукхуьссара.

Уьш тхуна тIехьабоьлхуш,
Тхо царна дуьхьал доьлхуш,
Оцу Сибарех тхо дIакхаьчча
Дуьне мел ду дIаса кхиссира.
Оцу Сибарех тхо дIакхаьчча
Дуьне мел ду дIаса кхиссира.

Дуьне мел ду дIаса кхиссича, 
Тхан дай-наной доьлхуш дара.
Доьзална дао хIума доцуш,
Уьш чу берзо меттиг йоцуш.
Доьзална дао хIума доцуш,
Уьш чу берзо меттиг йоцуш.

Мацалла берзалой угIучу Сибарех,
Шелонна мох-дарций цIийзачу Сибарех,
Схьавеанариг вуьсучу кху сийначу Сибарех,
Тхо диса дохку те, ва Везан Дела?!
Схьавеанариг вуьсучу кху сийначу Сибарех,
Тхо диса дохку те, ва Везан Дела?!

ХIара дуьне дуьззина адамаш кхоьллина Ахь,
Адамийн синош кху баланашна кхоьллина Ахь.
И берриг ва бала тхуна кира бирзина,
Бала бу тхан кийрахь дуьнене ца лалуш.
И берриг ва бала тхуна кира бирзина,
Бала бу тхан кийрахь дуьнене ца лалуш.

Да виса хьан кийрара дог,
Ва, да виса хьан кийрара дог.
Мел чIогIа дина хилла,
Стенах дина хилла те хьо?
Мел чIогIа дина хилла,
Стенах дина хилла те хьо?

Ма дека хьо, можа хьоза,
Дог ца догIу хьоьга ладегIа.
Хьуна санна Даймохк безаш,
Даймахках девла ду тхо.
Хьуна санна Даймохк безаш
Даймахках девла ду тхо.

Ма хьежа хьо, можа зезаг,
Дог ца догIу хьоьга хьежа.
Хьуна санна дуьне дезаш,
Дуьне доьхна ма лела тхо.
Хьуна санна дуьне дезаш,
Дуьне доьхна ма лела тхо.

Хи кхачийна чIара санна,
Нур кхачийна седа санна,
ДегIастанах девллачу хенахь,
ГIийла дуу маьлхан дуьне.
ДегIастанах доьвллачу хенахь,
ГIийла дуу маьлхан дуьне.

Ва, вай хIун дина хилла техьа?
Ва, вай хIун дина хилла техьа?
Къоран тIехь къера дуй биъна хилла те?
Рузбан маьждигаш дагийна хилла те?
Къоран тIехь къера дуй биъна хилла те?
Рузбан маьждигаш дагийна хилла те?

Эвлаяийн хенахь дуьйна,
Пайхамарийн хенахь дуьйна,
Вай кхиаллац лаьттина дуьне
Вайна доха Iийна хилла.
Вай кхиаллац лаьттина дуьне
Вайна доха Iийна хилла.

ХIара эвлаяэх дисна дуьне,
ХIара пайхамарех дисна дуьне
Вайха дисарх тамаша бац!
Ма гIело йина сан нисархойн.
Вайха дисарах тамаша бац!
Ма гIело йина сан нисархойн.
ХьажцIа боьду некъ хьажочо ва санна,
Лаьмнашка боьду некъ лечано ва санна,
Ца бича ца бели Сибарех боьду некъ.
Вайн рицкъа ма хилла, кху пана махкахь.
Ца бича ца бели Сибарех боьду некъ.
Вайн рицкъа ма хилла, кху пана махкахь.

ХьажцIа боьду некъ хьажочо ва санна,
Суьйранна цIа богIу вайн бажа ва санна,
Вай цIехьа доьрзур ду, Алхьамдуллилахь!
Суьйранна цIа богIу вайн бажа ва санна,
Вай цIехьа ма дирзи, Алхьамдуллилахь!

ДегIастане сатийсина,
Цунах долу дог ца дуьллуш.
Iожаллина мотт биллина, 
Кху Iожалло сихо ца яхь,
Гур яц те хьо, ДегIаста, бохуш,
Цу Iожалло сихо йина.
Гур яц те хьо, ДегIаста, бохуш,
Цу Iожалло сихо йина.

Шайна хьарчо марчо доцуш,
Уьш дIабохка ницкъа а боцуш,
Цу Сибарех мел веллариг
ГIазотехь ве, ва Везан Дела!
Цу Сибарех мел веллариг
ГIазотехь ве, ва Везан Дела!

* * *
ДегIастана вай духа дирзича,
Даа-мала шортта хилча,
Мацаллина Iожалла хилла,
Цу Сибарех мел веллариг -
Уьш хIун дина бицбан беза?
Цу Сибарех мел веллариг -
Уьш бицбелла вай цалела?

Дуьне хаза вайна деъча,
ДегIастане вай духа дирзича,
Цу Сибарех вай дIадигна,
Вайн больницехь цIахь бисинарш,
Даккхий оьрнаш царна даьхна,
Са чохь дийна цу чу кхиссина.
Даккхий оьрнаш царна даьхна,
Са чохь дийна цу чу кхиссина.

Дуьне хаза вайна деъча, 
Зама паргIат вайна еъча,
И шайн бераш марахь дохкуш,
Нанойн декъий карош лаьтта.
И шайн бераш марахь дохкуш,
Нанойн декъий карош лаьтта.

* * *
Сирла ши бIаьрг кхоьлина сан,
ДегIах лазар кхетта суна.
Сайн яларан ойла ца еш,
Кегий берийн ойла йора.
Сайн ялара ойла ца еш,
Кегий берийн ойла йора.

Со яхара цу больнице,
Сайн сих, дегIах дог диллина.
Сайн яларан ойла ца еш,
Кегий берийн ойла йора.
Сайн яларах ойла ца еш, 
 Кегий берийн ойла йора.

Ас хаьттира воккхачу лоьре:
- Сан дегIана дарба дуй те?
Воккхачу лоьро соьга элира:
- Болх Делехь бу, елла ялараг.
Воккхачу лоьро соьга элира:
Болх Делехь бу, елла ялараг.

Хьайн Вазаллий дуьхьа, Дела!
Хьайн Сийлаллий дуьхьа, Дела!
Дуьне дисна леладолчу
Берийн дуьхьа дарба дехьа.
Дуьне дисна леладолчу
Берийн дуьхьа дарба дехьа.

Хьайн Вазаллий дуьхьа, Дела!
Хьайн Сийлаллий дуьхьа, Дела!
Нана лойла боху долчу
Ненан дуьхьа дарба дехьа.
Йиша лойла боху долчу
Йишин дуьхьа дарба дехьа.

Хьайн Вазаллий дуьхьа, Дела!
Хьайн Сийлаллий дуьхьа, Дела!
«Ва ас хьун де хьуна?» - бохуш лелаволчу,
Вешин дуьхьа дарба дехьа.
«Ва ас хьун де хьуна?» - бохуш лелаволчу,
Вешин дуьхьа дарба дехьа.

Аьтто агIор ерза бохуш,
Аьрро агIор ерза бохуш,
Уьрсо дору жижиг санна,
Сан жима дегI доруш лаьтта.
Уьрсо дору жижиг санна,
Сан жима дегI доруш лаьтта.

Хьайн Вазаллий дуьхьа, Дела!
Хьайн Сийлаллий дуьхьа, Дела!
«Мама!» - бохуш доьлха долчу,
Берийн дуьхьа дарба дехьа.
«Мама!» - бохуш доьлха долчу,
Сайн берашна тIеерзаехьа.

* * *

Маьждагашка гIийла хьоьжуш,
Цаьрга чIогIа сатийсина,
Бусалба дин Деле доьхуш,
Мел веллариг декъал вехьа.
Бусалба дин Деле доьхуш,
Мел веллариг декъал вехьа.

* * *
Сискал мел ерг кулак ву олий,
Кулак ву мел аьлларг Сталинан омарца, 
 Мажаран тоьпашца байина болу
Тхан гIийла вежарий декъал бехьа.
Мажаран тоьпашца байина болу
Тхан гIийла вежарий декъал бехьа.

* * *
Къоран тIе мел хьаьжнарг молла ву олий,
Молла ву мел аьлларг, набахти чу вуллий,
Сталинан омарца, мажаран тоьпашца
Байина болу тхан гIийла молланаш, - 
Уьш хIун дина бицбан беза?
Байина болу тхан гIийла молланаш, - 
Уьш хIун дина бицбан беза?

Вахит Бибулатов 
 Главный специалист-эксперт 
 Архивного Управления 
Правительства Ч.Р.

Журнал «Нана» № 2 за февраль 2009 года.